چاه به چاه _ رضا براهنی

نیـامد، شتاب کردم که آفتاب بیاید، نیـامد...

این آغازِ شعری از رضا براهنی است. شعری که یک روز صبح آن را برای اولین بار از یک فایل صوتی و با صدای خودش شنیدم. صدا و خوانشی که از آن بسیار لذت بردم و دیگرهم رهایش نکردم. پیش از این نام و آوازه این نویسنده، منتقد ادبی و شاعر ایرانیِ مقیم کانادا را بسیار شنیده بودم و پس از آن روزی در حین گشت و گذار در کتابفروشی چشمم به این جلد جذاب که در عکس بالا می بینید افتاد و حجم کم کتاب هم به کمک آن نام و آوازه ی در ذهن آمد و آن روز کتاب چاه به چاه مهمان کتابخانه ام شد. می دانم او طرفداران بسیاری دارد، هرچند مخالفانش هم کم نیستند اما برای من که تا کنون شعر و داستانی از او نخوانده بودم همین تجربه ی شنیدن شعر "نیامد" آنقدر برایم جذاب بود که تا انتهای شبِ همان صبح یاد شده رهایم نکرد، حس می کردم با تمام وجود نیاز دارم که باز هم از او بخوانم، مطالب جسته گریخته ی فضای مجازی پاسخگوی این نیازم نبود. نیم نگاهی به عقربه های ساعت انداختم. نتیجه امیدوار کننده نبود، هر دو عقربه ی ساعت روی عدد 12 ایستاده بودند، با این حال به نیت نیم ساعت خواندن، چاه به چاه را از بین کتابهای ناخوانده یافتم و خواندش را آغاز کردم. بله، حکایت حکایت جنگ است، آغاز کردنش با خودمان است اما پایان دادنش خیر. تنها هنگامیکه پلک هایم بر سر بسته شدن با من شروع به جنگیدن کردند متوجه شدم که ساعت نزدیک به 3 صبح است و من بدون این که متوجه این موضوع بشوم بخش زیادی از کل کتاب را خوانده ام.

اما داستان کتاب از چه قرار است؟

داستان در سالهای ابتدایی دهه پنجاه می گذرد و جوانی به نام حمید، یکی از شخصیت های اصلی این کتابِ خلوت به حساب می آید. او که اهل یکی از روستاهای گیلان است پدر و مادری پیر دارد و عضو سپاه دانش است. پدرش روزی از دوستان و همراهان میرزا کوچک خان بوده است و ماجراهای دیگر،اما ما از اینجا وارد داستان نمی شویم. به آغاز کتاب توجه کنید: "وقتی که بیرون آمدیم، هوا قدری بارانی بود. کت دکتر تنم بود. کت بو گرفته بود و برایم کمی گشاد بود. باران چند لحظه روی شانه و سرم ریخت. احساس سرمای مطبوعی کردم بعد سوار ماشین شدیم. نفهمیدم ماشین آریاست یا شاهین. از درهای گنده و صندلی هایش معلوم بود که پیکان نیست. و آن یکی که صدای زیر و برهنه و چندش آوری داشت، نشست طرف چپم. راننده و یک نفر دیگر درصندلی جلو جاخوش کرده اند. از جیر جیر مطبوع صندلی در زیر سنگینی تن هاشان فهمیدم که دو نفر هستند و نشسته اند. بعد، یک نفر از بیرون گفت:"به سلامت!" و ماشین به راه افتاد"

بله، از همان صفحات آغازین کتاب مشخص می شود که ماموران سازمان امنیت که البته در آن سال ها فعالیت های بی حاصل زیادی هم داشته اند این آقا حمید داستان را گرفته اند و در حال انتقال او هستند. طبیعتاً مکان جدیدی که انتقالش می دهند هم یا زندان است یا بازداشتگاه و شکنجه گاه، به هر حال بخش های زیادی از کتاب در سلول های زندان و اتاق تمشیت و همچنین به شکنجه می گذرد. حمید یک هم سلولی هم دارد که از او در کتاب به نام دکتر یاد می شود. دکتر گویا شخصیت سیاسی معروفی است و در بخش های زیادی از کتاب، حمید در روایت اول شخصش از دکتر و حرفها و عقایدش سخن می گوید و به نظر می رسد با توجه به زمان نوشته شدن این کتاب هدف اصلی براهنی بیان همین حرف هایی است که از زبان دکتر بیان می شود.

 نگران لوث شدن داستان هم نباشید قضیه از این قرار است که حمید با توجه به وضع نابه سامان اقتصادی خانواده اش اقدام به فروش تپانچه ای قدیمی می کند. تپانچه ای که گویا میراث پدرش از دوران مبارزات جنگل بوده است. اما از بدشانسی او با این تپانچه تروری اتفاق می افتد و او گرفتار می شود. چاه به چاه یک داستان ساده و فاقد پیچیدگی های خاص است و خواندن آن شاید خیلی هم هیجان انگیز نباشد اما جدای حرفها و جملات زیبایی که در آن می توان یافت خوانش آن برای من در یک مدت زمان نسبتاً کوتاه تجربه ی جالبی بود.

......

رضا براهنی، نویسنده، شاعر و منتقد ادبی در سال 1314 در تبریز به دنیا آمد. کتابهای زیادی در زمینه شعر، نقد و داستان از او در دسترس علاقه مندان قرار دارد. در ویکیپدیا 11 عنوان از کتاب های شعر او نام برده شده که من زیاد با آن ها آشنا نیستم اما از آثار داستانی مشهور او می توان به کتابهای "رازهای سرزمین من" ، "آواز کشتگان" و "آزاده خانم و نویسنده اش" اشاره کرد. 

مشخصات کتابی که من خواندم : چاپ سوم(اول نشر نگاه) ۱۳۹۳، در ۱۱۱ صفحه

در ادامه مطلب بخش هایی از متن کتاب که به نظرم جالب آمده را آورده ام.

 

...آسفالت خیابان لیز و خیس بود. آفتابی ضعیف، مثل یک ته رنگ مشرف به موت، بالای دیوارها جان می داد. تهران با تمام بناهای کوچک و بزرگش، با آسفالت و ماشینها و آدمهایش، مثل حیوان کریه و ابلهی در زیر پای البرز به زمین کوبیده شده بود. درختهای خیابان ها، با شاخه های نیمه خیسشان، انگار نه به وسیله ی باران، بلکه به وسیله ی نوعی روغن مذاب، جسته گریخته، مرطوب شده بودند. باران بعد ازظهر نتوانسته بود غبار تن درختان را بشوید و تمیز کند. شاخه ها مثل پنجه های ارواح بی دردسر از تن درختها بیرون زده بود. ص15

توی شهرستان مثل تهران نیست. توی شهرستان آدم کتاب می خواند. چون باید یا تریاک بکشد یا باید عرق بخورد یا باید قماربازی بکند یا باید بیفتد دنبال زنها. و همه ی اینها پول میخواهد. می ماند فقط کتاب خواندن. من هم کتاب می خواندم... ص 23

بعضی ها بعد از خوردن شلاق عوض می شوند. یعنی یک تیپ خاص هست که هم  شلاق می خورد و هم عوض می شود. و کسی که عوض شد، اگر دوباره فوراً عوض نشود و به موضع قبلی بر نگردد، ممکن است تا آخر به همان صورت عوض شده باقی بماند. آن وقت وحشتناک ترین موجود دنیا در زندان خلق می شود. ص24

هر زندانی، در صورتی که در شمار قهرمانان بی نظیر و شکست ناپذیر نبود، در زیر شکنجه یک نفر را لو می داد. او هم در زیر شکنجه نفر بعدی را لو می داد. و بدین ترتیب یک نفر مظنون تبدیل به یک متهم می شد، یک متهم تبدیل به یک گروه بیست، سی، چهل یا پنجاه نفری از متهمان می شد، و بعد از این گروه در کنار گروه دیگری قرار می گرفت، و آن گروه در کنار گروههای دیگر، و یک ماشین عظیم خستگی ناپذیر به راه می افتاد، همه را محکوم می کرد و زندانها را می انباشت. ( دکتر می گفت، مسخره است! واقعاً مسخره است! بیرون زندان با داخل زندان چندان فرقی ندارد. اینجا فقط انضباطش یک قدری سفت تر و کشیده تر است. می گفت، کش را دیدی؟ از دو طرف که بگیریش، طول معمولی خودش را دارد. اگر از دو طرف بکشیش، کشیده تر و درازتر می شود. اگر بیش از حد لازم بکشی، یا یک طرفش از دستت در می رود و یا از وسط پاره می شود. بیرون، طول معمولی کش است، و زندان، همان طول کش است، منتها کشیده تر شده اش. کش موقعی پاره می شود که تیربارانت می کنند، یا سرت را محکم می زنی به دیوار و یا برایت یک خودکشی ترتیب می دهند... ص 34 و 35

خفقان و شکنجه مربوط به خود آدمهاست، ما قبول کرده ایم که خفقان داشته باشیم، قبول کرده ایم که شکنجه مان بکنند، به همین دلیل خفقان و شکنجه داریم. این دیگران نیستند که ما را شکنجه می کنند. همین که پذیرفتیم که کابل بزنند، کابل را زده اند. ما خود شکنجه گران خود هستیم. من نمی فهمیدم دکتر این ها را می گفت. ص 35

کلیه بدنها در مقابل شکنجه وا می دهند، یا تکه تکه می شوند و از بین می روند، که نوعی وادادن بدن است، و یا اعتراف می کنند به جرم های خودشان و به جرمهای دیگران، که وادادن از نوع دیگر است. ص54

افسرنگهبان می گفت:

ما مردم را می پاییم، یک عده هم ما را می پایند، و بعد یک عده ی دیگر آنها را می پایند. در واقع می توان گفت که ارتش و پلیس مردم را می پایند، سازمان امنیت ما را می پاید، یک عده از سازمان امنیتی ها خود سازمان امنیت را می پایند، و آمریکاییها هم آنها را می پایند، و آمریکاییها را هم یک عده از خود آمریکاییها می پایند. در این دستگاه اگر کسی وظیفه اش را انجام دهد از سر وظیفه شناسی نیست، به علت ترس است، بعلت این است که چند نفر دیگر، چهار چشمی آنها را می پایند. دیکتاتوری کنترل متقابل. یک عده مردم هستند که از ترس، اعمال نزدیکترین افراد خانواده خود را گزارش می دهند... ص75

(دکتر می گفت اینها گاهی از عواطف آدم سوء استفاده می کنند، گاهی از عواطف اعضای خانواده اش، و گاهی از عواطف همسایه هایش، گاهی تهدید به اعدام می کنند، گاهی از ثواب آخرت حرف می زنند، قَسمت می دهند، فحشت می دهند، شکنجه ات می کنند، می بوسندت، بهت سیگار، پپسی، ناهار، شام تعارف می کنند، و بعد ناگهان بلند می شوند و محکم می زنند تو گوش ات. یا اینکه پاهاشان را می گذارند روی جای ناخن های کشیده، و آنقدر فشار می دهند که آدم کنار زانوهایش مچاله می شود. بعد می گویند: لطف کن، مثل یک برادر باهات حرف می زنم، بیا مثل یک دوست برای یک دوست دیگر اعتراف کن! فردا آزاد می شوی! در حالی که جریان اصلی تازه بعد از اعتراف شروع می شود. دکتر می گفت.) ص94